از دوسیب تا نعنا!

گزارشی از وضعیت نابسامان و گسترش قلیان خانه‌های غیرمجاز، زیرپوست شهر

ستاره شرق، علی ششتمدی: یادم نمی‌رود جلسه شورای فرهنگی دانشگاه بود ـ در مقطع کارشناسی و در شهری دیگر تحصیل می‌کردم ـ یکی از مسئولان دانشگاه ضمن ارائه سخنرانی قرّایی در مورد گسترش مصرف قلیان در میان دانشجوها به کشف دست‌های استکبار جهانی و فلسفه غربی در این پروژۀ نابودگر پرداخته بود! درنهایت بعد از کلی زنجیره استدلالی و حتی مربوط دانستن مسئله گسترش مصرف قلیان به فراماسونری (!) از همه اعضای شورای فرهنگی خواست با اقدامی عاجل و قطعی، همه قلیان‌ها را جمع‌آوری کنند! چند مسئول و غیرمسئول دیگر هم حرف ایشان را تأیید کردند و خیلی سریع تصمیم شورا به مقصود رسید و قرار گذاشتند همه قلیان‌ها را از دست دانشجوها جمع کنند!

دبیر شورای فرهنگی دانشگاه که یکی از سه دانشجوی حاضر در شورا بود، با آرامش خاطر و با لحنی محترمانه حرف‌های جناب مسئول را تأیید کرد و از همه مسئولان دانشگاه بابت این دغدغه تشکر کرد. بعد خیلی آرام و موقر سؤال مهمی را مطرح کرد: قلیان را که گرفتیم، چه به دستشان بدهیم؟ سیگار بدهیم خوب است؟

واقعیت همین است، گرایش این تعداد آمد به سمت یک مقوله، بی‌خود و بی‌جهت نیست و اگر قرار بود با برخورد قهری، نتیجه‌ای به بار بیاید، در دوره مرادخان چهارم، امپراتوری عثمانی از هر توتون و تنباکویی پاک می‌شد! زمانی که خون دودکشان به دلیل ارتداد، مباح محسوب شد! یا در ایران خودمان، شاه‌عباسی که بینی و دهان سربازان را به جرم مصرف تنباکو و توتون می‌دوخت، آن را از سر ایرانی‌ها می‌انداخت! اگر این‌چنین نشده، پس از این وقایع و صدها واقعه مشابه تاریخی دیگری درس بگیریم و برای به دست آوردن «هیچ» حداقل «هزینه» نکنیم!

تاریخ ما

کریستف کلمب در کشف جزیره ناشناخته خود که امروز آن را با نام کوبا می‌شناسیم، بومیان منطقه را در حال مصرف «تاباکوس» مشاهده کرد. همان گیاهی که امروز تنباکو نام دارد و وسایل مختلفی جهت استعمال آن اختراع شده است. در این میان ابزارِ اختراعیِ ایرانی‌ها، خیلی سریع به محملی برای عرضه هنر و به یک وسیله سلطنتی (به قول امروزی: لاکچری!) تبدیل شد! امروز بخش مهمی از موزه‌های مربوط به دوران صفویه و قاجار و دیگر سلسله‌های نصف و نیمه‌کاره این چند قرن، به نگهداری قلیان‌های پرنقش‌ونگار اختصاص دارد!

دستگاهی اختصاصی که تاورنیه شاردن شرح مفصلی از آن را در تاریخ ثبت کرده و تعجب خود را در قالب این سطرها، از این دستگاه خاص ارائه داده است. وی می‌نویسد: «به‌واسطه آبی که به قلیان می‌ریزند، دود تنباکو تصفیه می‌شود و کمتر ضرر می‌رساند؛ و الا با این‌همه قلیان که می‌کشند، مقاومت برای آن‌ها غیرممکن است. ایرانیان زن و مرد، به‌طوری از جوانی عادت به کشیدن تنباکو کرده‌اند که کاستی که باید روزی پنج شاهی خرج کند، سه شاهی آن را به مصرف تنباکو می‌رساند.»

اولئاریوس هم که در سال ۱۰۴۶ در ایران بود از انواع قلیان‌های ایرانی‌ها می‌نویسد و شواهد نشان می‌دهد که ایرانی‌ها خیلی سریع با این «تاباکوس» آخت گرفته و با قلیان اختراعی خود، حسابی روز و شب می‌گذراندند.

این روزها اگر می‌بینیم به هر ترفندی، این قلیانِ تغییر شکل یافته از دستان مردم جدا نمی‌شود، بخشی از علل آن را باید در ناخودآگاه تاریخی و جمعی اجدادشان جست‌وجو کنیم. بخش دیگر آن مربوط به مسائل مربوط به ظرفیت‌های تفریحی کم، محیط‌های دوستی خطرساز و بازدارندگی کمِ جوِ محیطی بجوییم که به آن‌ها خواهیم پرداخت.

گذشته چطور بود؟

پیش از تصویب این قانون و پیش از ایجاد یک ایرادِ محکم در این زمینه، قهوه‌خانه‌ها مانند دیگر مشاغل این حوزه، مجوز و پروانه‌های لازم را کسب می‌کردند و بر اساس قوانین خودشان، به ارائه قلیان می‌پرداختند. تا اینکه این مسئله اتفاق افتاد. در کلام نقل‌شده در تاریخ ۱۸ مرداد ۹۴ از قول رئیس نیروی انتظامی سبزوار، وضعیت این اراده، به‌خوبی مشخص است: سید محمد هاشم‌زاده هاشمی در گفت‌وگو با تسنیم بابیان اینکه جمع‌آوری قلیان‌ها و کافه‌هایی که مبادرت به توزیع قلیان می‌کردند از مدت‌ها قبل در دستور کار پلیس قرار داشت، اظهار کرد: از اسفندماه سال گذشته با عزم جدی و راسخ و پشتیبانی و همکاری مسئولان شهری این کار در شهرستان سبزوار عملیاتی شد.

وی بابیان اینکه در یک اقدام ضربتی کافه‌ها و باغ سراها از وجود قلیان پاک‌سازی شد، اظهار داشت: همچنین افرادی که مبادرت به ساخت قلیان و فروش آن در مغازه نیز داشتند به‌طور کامل جمع‌آوری شدند که در این امر فرماندار، دستگاه قضایی و اداره بهداشت شهرستان همکاری و نقش بسزایی داشتند.

مسئولان دانشگاه علوم پزشکی سبزوار نیز در این حرکت سهم عمده‌ای داشتند. ۴ روز بعد از سید جمال‌الدین میر موسوی در گفت‌وگو با خبرنگار فارس در سبزوار با اشاره به پلمپ بیش از ۸۰ قلیان‌سرا در سبزوار اظهار کرده بود: طرح جمع‌آوری قلیان سراهای سبزوار بر اساس قانون جامع مبارزه با دخانیات اجرا شد که در ابتدای راه با چالش‌های مختلفی در این زمینه مواجه بودیم.

روابط عمومی این دانشگاه نیز طی مطلبی منتشر کرد: با توجه به اینکه بر اساس مفاد قانون فوق‌الذکر مصرف دخانیات ازجمله قلیان در اماکن عمومی ممنوع است و پارک‌ها را نیز شامل می‌شود، در ادامه برنامه و با تأکید فرماندار و دادستان، می‌بایست این اقدام در پارک‌ها و فضای سبز نیز به مورد اجرا درآید ازاین‌رو در مورخ ۲۳/۴/۹۴ جلسه هماهنگی با حضور نمایندگان فرمانداری، نیروی انتظامی، شورای اسلامی، شهرداری، سازمان پارک‌ها و فضای سبز در دفتر معاون بهداشتی دانشگاه برگزار شد.

البته از سال‌ها پیش‌تر، مسئولان شهرستان به مسئله ارائه قلیان انتقادهای زیادی داشتند. امام‌جمعه وقت سبزوار، در شهریورماه ۹۵ با انتقاد از اداره میراث فرهنگی سبزوار در خصوص برپایی قلیان سرا در مناره خسروجرد شهر گفته بود: این مکان در گذشته مسجد بوده که مردم در آن نماز می‌خواندند و باید از این وضعیت خارج شود. این سخنرانی با تیتر «انتقاد امام‌جمعه سبزوار از ناامنی اجتماعی: مسجد را قلیان سرا کردند» در خبرگزاری‌های ملی انتشار یافت.

در این سال‌ها اظهارنظر دیگری از مسئولان نمی‌بینیم تا تیرماه ۹۶ که رئیس دادگستری سبزوار بابیان اینکه عرضه دخانیات در اماکن عمومی جرم محسوب می‌شود، می‌گوید: فاز نخست مقابله باعرضه قلیان در باغ سراها، قهوه‌خانه‌ها و مراکز بین‌راهی این شهرستان به‌صورت پوشش ۱۰۰ درصدی آغاز شد، اما همچنان استفاده از قلیان در پارک‌ها بدون محدودیت در حال انجام است.

مسائل بهداشتی

مطالب زیادی در مورد ضرر و زیان قلیان و به‌خصوص تنباکوها و توتون‌های شیمیایی که امروزه مصرف می‌شوند منتشر شده است. ازجمله دانشگاه علوم پزشکی سبزوار طی مطلبی نوشته: تنباکوهای میوه‌ای علاوه بر این ۴۰۰ نوع سم، مواد مضری نیز دارند که می‌توانند باعث آلرژی، آسم و حساسیت شوند.

رئیس سابق دانشگاه علوم پزشکی سبزوار هم گفته بود: وی در دسترس بودن قلیان در برخی اماکن عمومی را موجب احتمال ترغیب افراد به آن دانست و ضمن ابراز نگرانی از این امر، افزود: متأسفانه برخی برای منفعت مادی کم، قلیان را که دارای آسیب‌های جدی و غیرقابل جبرانی برای سلامت جامعه است دراختیار دیگران قرار می‌دهند.

البته وی در ادامه این سخن از تبلیغ برخی مواد غذایی مضر همچون پفک و روغن‌های مضر نیز با شکل‌های جدید در صداوسیما گلایه کرد.

درواقع در مورد ضررهای بهداشتی قلیان جای تردید و شکی نیست، اما نکته قابل‌توجه این است که این تنباکوهای میوه‌ای با ۴۰۰ نوع سم، با چه استدلالی، به‌راحتی به فروش می‌رسند؟ یعنی در کشور ما یک ماده شامل ۴۰۰ سم، در تمام مغازه‌های کوچک و بزرگ، از سوپرمارکتی زیر پله‌ای گرفته تا هایپرمارکت‌ها و فروشگاه‌های زنجیره‌ای، به‌راحتی ارائه می‌شود؟

افراط‌وتفریط

مسئله قلیان و عرضه آن جنبه‌های مختلفی دارد. یک بُعدِ آن مسائل بهداشتی است، بعد دیگر آن مسائل اجتماعی است و حتی جنبه اشتغال آن نیز جای بحث دارد.

در این راستا اگرچه از تیرماه سال ۹۴ وزارت صنعت، معدن و تجارت با صدور بخشنامه‌ای عرضه قلیان در اماکن عمومی ازجمله قهوه‌خانه‌ها را ممنوع اعلام کرده، اما حالا در یک‌سالگی اجرای این طرح «محسن نظری»، رئیس اتحادیه قهوه‌خانه‌داران و سفره‌خانه‌های سنتی پایتخت از شکل‌گیری قهوه‌خانه‌های زیرزمینی با استقبال کم‌نظیر جوانان و نوجوانان کم سن و سال خبر می‌دهد و می‌گوید: این امر هشداری جدی برای جوانان است.

مسئله دارد به شکلی بغرنج می‌شود که رئیس اتحادیه قهوه‌خانه‌داران و سفره‌خانه‌های سنتی تهران لب به سخن بگشاید و بگوید: از ابتدا جمع‌آوری قلیان از قهوه‌خانه‌ها اقدامی اشتباه بود. تصمیم نادرستی که بارها درباره آن هشدار داده و اعلام کردیم که جمع‌آوری قلیان از قهوه‌خانه‌ها عواقب نامناسبی به دنبال دارد و مشتریان قهوه‌خانه‌ها را برای مصرف قلیان به مکان‌های زیرزمینی هدایت می‌کند، اما کسی به هشدارهای ما گوش نداد. قهوه‌خانه‌های موجود این حسن را دارند که عبور و مرور مشتریان مورد کنترل است؛ اما در قهوه‌خانه‌های زیرزمینی امکان کنترل مشتری وجود ندارد ضمن اینکه نمی‌توان به این قهوه‌خانه‌ها ایراد گرفت.

کاش مسئولان امر در سبزوار هم با اظهارنظرهای خود و اعلام نظرات آماری و کارشناسانه رسانه‌ها را در تدوین و تولید محتوای مناسب در این زمینه یاری کنند. نگارنده باوجود برقراری تماس و پیگیری، در این گزارش موفق به دریافت اطلاعات لازم نشدم. امید است در مطالب آینده، مسئولان مرتبط دست همکاری ما را بفشارند تا مطلب ازنظر استناد به آمار محلی، دقیق‌تر و مثمر باشد.
در این میان گزارش سازمان بهداشت جهانی مبنی بر مصرف ۱۵ درصدی جوانان و اینکه بالاترین گرایش به مصرف قلیان در جوانان ایرانی زیر ۳۰ سال گزارش‌شده، نشان می‌دهد رفع این آسیب حساسیت مسئولان و همچنین مردم را می‌طلبد. بر اساس جدیدترین آمارها در ایران ۴۳ درصد دختران و ۶۴ درصد پسران تجربه قلیان کشی را دارند دراین‌باره «آذرخش مکری»، روان‌پزشک، استاد دانشگاه تهران و معاون آموزشی مرکز ملی مطالعات اعتیاد، علت گرایش جوانان به قلیان را نبود محدودیت در مصرف و الگوبرداری راحت این گروه عنوان می‌کند.
حالا باید تمام قطعات این پازل را کنار هم بگذاریم. از شغل‌هایی که از بین رفتند تا ظرفیتی که برای ایجاد قهوه‌خانه‌های زیرزمینی شکل گرفت تا صدها مسئله دیگر که در کنار هم باعث شدند با اجرای موفق این طرح در شهرستان، دانشگاه علوم پزشکی سبزوار بتواند جایزه ملی میرزای شیرازی را کسب کند!

حرف آخر

۱۹ بهمن ۹۵: آمارهای غیررسمی می‌گویند ۵ میلیون و ۳۰۰‌ هزار نفر در کشور سیگار و قلیان می‌کشند. تنها در تهران با یک حساب سرانگشتی و بر اساس آماری که قهوه‌خانه‌داران پایتخت داده‌اند، روزانه حداقل ۲۰۰ تن زغال دود می‌شود.

قبل از هر چیزی آرزو کنیم یک روزی در مورد سبزوار هم یک سری آمار دست ما را بگیرد! اما بعد از آن، دوباره مسئله را مرور کنیم: دو سال پیش با اقدام قضایی و با اراده مجموعه تصمیم‌ساز شهرستان و همراهی مدیران، تمام مراکز عرضه‌کنندۀ قلیان جمع‌آوری شدند. این اقدام در ماه منتهی به عید انجام شده بود و بسیاری از این مراکز، حتی خرید مربوط به عید خودشان را انجام بودند و آماده کسب درآمد عیدشان بودند. طی این اقدام، در عمل چند صد نفر در روزهای پیش از عید بیکار شدند.

آن زمان مکان‌هایی وجود داشت که به‌صورت رسمی و قانونی مجوزهای لازم را کسب و به عرضه قلیان اقدام می‌کردند؛ اما شدت اقدام قهری در جمع‌آوری به‌قدری زیاد بود که حتی به تعداد قلیان‌های موجود، جریمه مالی تعیین شده بود!

اما واقعیت آن است که در چند ماه اخیر، به‌صورت تدریجی، سخت‌گیری‌های این عرصه کمتر و کمتر شده تا آنجا که امروز می‌توان برای آن اصطلاح عامِ «هرکی‌هرکی» را به کار برد! هرکسی دلش خواست در یک کوچه یا خیابان، یک زیرزمینی یا منزل را با گذاشتن چند صندلی تجهیز می‌کند و چند عدد قلیان گذاشته و کاسبی می‌کند! این مراکز غیرقانونی و خارج از نظارت و کنترل، در حاشیه شهر به تعداد محسوسی مشاهده می‌شوند!

طرفداران قلیان هم که سال‌هاست مکانی رسمی برای نیل به مقصود نمی‌یابند، تبدیل به مشتری‌های پروپاقرص و کم‌توقع این «دخمه‌ها» شده‌اند! جای تردیدی نیست که در آینده‌ای نه‌چندان دور، در این مراکز شاهد اتفاقات خطرناک (دعوا، مجادله، چاقوکشی و …) خواهیم بود و باز آن زمان احتمالاً طی یک اقدام رسمی دیگر، تعداد زیادی از اماکن پلمپ می‌شوند و …

باز این چرخه همین‌طور ادامه می‌یابد! تعادل و انتخاب راه‌حل پایدار، قطعاً بهترین راهکار است. وقتی مسئله‌ای در جامعه وجود دارند و خواهان هم دارد، ممنوع کردن مراکز رسمی آن، فقط به رشد مراکز غیرقانونی و رونق آن‌ها کمک می‌کند!

در شرایط حاضر، قطعاً نیاز به تصمیمی درست، منطقی و بر خواسته از مشورت نخبگان و کارشناسان وجود خواهد داشت و طبیعی و معقول نیست که یک اقدام اشتباه را مدام انجام دهیم و هر بار خسارت بخوریم و باز دوباره آن را انجام دهیم و … طبیعتاً خسارت این تصمیم‌های اشتباه را مردم می‌گیرند.

کلی توضیح داشتم در مورد اینکه چرا مسئولان شهر چنین تصمیمات اشتباهی می‌گیرند و چرا این‌قدر روی تکرار آن تصمیم‌های اشتباه اصرار دارند! دیدم چکیده همه دلایلی که من می‌خواهم بگویم در این یک پاراگراف هست. این مسئول، به‌خوبی گلچینی از همه آنچه مسئولان مربوطه دراین‌باره فکر می‌کنند را در این چند جمله گفته و شما را در پایان دعوت می‌کنم به مطالعه چندباره و تأمل در این سطرها تا خودتان دلیل این تکرار تصمیمات اشتباه را دریافت کنید:

فرمانده نیروی انتظامی سبزوار کمبود مکان‌های تفریحی در شهرستان برای جوانان را ازجمله دلایل روی آوردن آن‌ها به استفاده از مصرف دخانیات دانست و تصریح کرد: استفاده از قلیان تفریح نیست. جوانان می‌توانند کویرگردی، مطالعه و استفاده از کلاس‌های هنری را که تفریح سالم هستند در دستور کار خود قرار دهند.

• منابع در دفتر تحریریه موجود است

منتشر شده در شماره ۱۲۷ نشریه ستاره شرق