توسعه گلخانه‌ها؛ تنها راه توسعه کشاورزی صادرات‌محور

حسین چشمی مقدم کارشناس ارشد کشاورزی

سبزواریان: سال گذشته در پی تیره شدن روابط ترکیه با روسیه، صادرات محصولات کشاورزی از ترکیه به روسیه برای مدتی متوقف شد و روس‌ها که به این مواد غذایی نیاز داشتند برای تهیه آن به ایران سرازیر شدند؛ ولی هرچه بیشتر دنبال مواد غذایی باکیفیت و کمیت مطلوب گشتند، کمتر یافتند.

بازرگانان ایرانی هم هرچه دست‌وپا زدند تا شاید بتوانند همین محصولات موجود در بازار ایران را که تولید خودمان است به روس‌ها بفروشند، نتوانستند. در واقع چیزی برای فروش وجود نداشت. آن روز ما فهمیدیم که مجبوریم هر چه را در کشاورزی‌مان تولید می‌کنیم یا خودمان بخوریم و یا به کشورهایی بفروشیم که دنبال کالاهای ارزان‌قیمت و بی‌کیفیت هستند. کشورهایی که یا درگیر جنگ و مناقشات منطقه‌ای‌اند و یا آن‌قدر در فقر و فلاکت به سر می‌برند که قادر به خرید محصولات باکیفیت غذایی نیستند. صادرات به این کشورها هم آن‌قدر مقرون‌به‌صرفه نیست؛ زیرا یا خریدشان آن‌قدر کم است که ارزش سرمایه‌گذاری ندارد و یا آنکه در اثر بی‌ثباتی سیاسی و اجتماعی که در این کشورها وجود دارد ممکن است به‌راحتی پول محصول خریداری‌شده را ندهند و دست صادرکننده هم به‌جایی بند نیست. به همین خاطر کشورهای توسعه‌یافته عطای صادرات به این کشورها را به لقایش بخشیده‌اند و ما هم مجبوریم محصولات تولیدی خود را تنها به همین کشورها صادر کنیم چون جای دیگری این محصولات را از ما نمی‌خرند.

در واقع باید این واقعیت را پذیرفت که ما در محصولات تولیدی کشورمان، به‌اندازه کافی محصول باکیفیت که بتواند در بازارهای سایر کشورها با محصولات مشابه رقابت کند، نداریم.

نداریم؛ چون امکان تولیدش را نداریم.

نداریم؛ چون زیرساخت‌های مناسب و بسترسازی لازم را برای تولید محصول باکیفیت فراهم نکرده‌ایم.

نداریم؛ چون سرمایه‌گذاری لازم برای تولید چنین محصولاتی با هدف توسعه صادرات در کشاورزی و صنایع وابسته به آن انجام نداده‌ایم.

وقتی موضوع کیفیت مطرح می‌شود، تصور عمومی این است که ظاهر میوه، سبزی و یا هر محصول تولیدی دیگر باید خوب و بازارپسند باشد؛ درحالی‌که این فقط یک‌طرف ماجرا است و شاید هم یک موضوع فرعی باشد. در واقع آنچه بیش از همه برای بازارهای صادراتی مهم است و به‌عنوان کیفیت محصول از آن یاد می‌شود، سلامت محصول است.

اینکه محصول تولیدی بایستی عاری از باقی‌مانده سموم و مواد شیمیایی باشد. به همین دلیل است که چند روز قبل، بیش از ۳۰۰ تن محصول هندوانه صادرشده به کشور عمان به ایران برگشت داده شد؛ به دلیل تجمع نیترات. چندین مورد مشابه دیگر را هم می‌توان یادآوری کرد. چند سال قبل، صدها تن سیب‌زمینی ایران در ترکمنستان به دلیل نیترات بالا دفن شد؛ زیرا کشور مقصد تشخیص داد که قابل‌مصرف نیست و حتی آن را به ایران برنگرداند بلکه مدفون و امحا کرد. این‌ها و چندین مورد مشابه آن باعث بی‌اعتمادی بازارهای مقصد به محصولات ایران هم شده و صادرات محصولات کشاورزی به آن‌ها را مشکل‌تر کرده است. مخصوصاً با وجود رقیب‌های سرسختی مثل کشور ترکیه که به باغچه سبزیجات اروپا معروف است و در هر لحظه مترصد ایجاد فرصت است تا بازارهای فعلی ما را هم از چنگمان بیرون بیاورد که امروز نمونه آن را به‌وضوح شاهد هستیم.

اگر سال گذشته که فرصت استثنایی بازار روسیه به ما پیشنهاد شد و روس‌ها برای خرید کالا، خودشان به ایران می‌آمدند را از دست دادیم، امروز هم بعد از مناقشه اعراب با قطر، ما دوباره فقط نظاره‌گر اشغال بازار قطر توسط ترکیه، آن‌هم فقط در ۴۸ ساعت، بودیم.

خوب است بدانیم که فقط طی ۱۵ روز، ترکیه صادرات خود به قطر را به ۳ برابر میزان قبل از مناقشه منطقه‌ای جدید رسانده است. این نشان می‌دهد که آن‌ها آماده‌اند. برای هر شرایطی که بتوانند فرصت بازار جدیدی را برای عرضه محصولات خود به دست بیاورند، آمادگی دارند؛ و این آمادگی را با تکمیل زنجیره تولید، بازاریابی، حمل‌ونقل و … به دست آورده‌اند.

همان‌طور که در شماره‌های قبلی اشاره شد، کشور ترکیه حدود ۷۰ هزار هکتار گلخانه دارد. تقریباً تمام محصولات کشاورزی صادرات این کشور، تولیدشده در این گلخانه‌هاست؛ زیرا محصول فضای باز در اغلب موارد اصلاً کیفیت مطلوب برای صادرات را ندارد.

آنچه بازارهای هدف از یک تولیدکننده توقع دارند بر ۳ اصل استوار است: کمیت، کیفیت و تداوم.

نخست اینکه محصول تولیدی از نظر کمی به‌اندازه‌ای باشد که ارزش حمل‌ونقل و بازاررسانی وسیع را داشته باشد؛ یعنی باید از فکر گلخانه‌های کوچک که تولید روزانه حدود ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ کیلو محصول دارند برای موضوع صادرات بیرون بیاییم؛ و همان‌طور که قبلاً اشاره شد بازاریاب‌ها و بازرگانان فعال در این بخش حداقل سطح یک گلخانه که بخواهد برای صادرات محصول تولید کند را ۵ هکتار می‌دانند.

بخش دوم کیفیت محصول است که به‌اجمال در خصوص آن بحث کردیم و شامل مواردی همچون ظاهر خوب و بازارپسند، یکدست بودن، یک سایز بودن، عاری بودن از مواد شیمیایی و … می‌شود.

موضوع سوم که بعضی وقت‌ها بیشترین نقطه‌ضعف ما در صادرات محصولات کشاورزی محسوب می‌شود، «تداوم» است؛ یعنی شما تعهد دارید که در تمام فصول سال و در طول مدت قرارداد به‌صورت منظم، مقدار معینی از محصول را حتماً تأمین نموده و تحویل خریدار دهید. یکی از بزرگ‌ترین مشکلاتی که سال گذشته فعالین بخش صادرات را از تولیدات ایران برای صدور به بازار روسیه ناامید کرد این بود که بسیاری از گلخانه‌های فعال ما به دلیل کمبود تجهیزات فقط در فصول خاصی از سال قادر به تولید باکیفیت و کمیت مناسب هستند و به محض اینکه هوا مثلاً خیلی سرد یا خیلی گرم می‌شود عملاً از چرخه تولید خارج می‌شوند و این نوسان تولید در فصول مختلف باعث عدم رغبت بازار برای تهیه محصول از کشور ما می‌شود.

بنابراین مشخص می‌شود که حضور در بازارهای جهانی برای فروش محصولات کشاورزی کار آسانی نیست و نیاز به برنامه‌ریزی دقیق و اجرای دقیق‌تر این برنامه دارد. خوشبختانه الگوهای مناسبی مثل کشور ترکیه وجود دارند که طی همین سالیان اخیر توانسته‌اند این مسیر را طی کنند و باز هم خوشبختانه با تلاش‌های صورت گرفته توسط مسئولین بخش دولتی و فعالین بخش خصوصی، زمینه‌های مناسب همکاری با این کشورها و استفاده از تجربیات ایشان نیز فراهم شده است. لیکن در اولین گام، لازم است موضوع تولید باکیفیت با استفاده از گلخانه‌های بزرگ و مجهز، وجهه همت مسئولین، مشاورین، تولیدکنندگان و سرمایه‌گذاران قرار گیرد تا در تکمیل زنجیره تولید و صادرات از همین ابتدا و مثل گذشته دچار مشکل نشویم.

منبع: نشریه ستاره شرق – شماره ۷۷