شریعتی: سبزوار یکی از کانون‌های اولیه تشیع در ایران

دکتر سید ابوالفضل حسینی – استاد دانشگاه

توضیح: مرحوم دکتر شریعتی در کتاب “راهنمای خراسان” راجع به سبزوار مطالبی آورده است که در این جا به مناسبت یادبود سی وهشتمین سالروز عروجش و نیز به استقبال بر گزاری همایش سربداران سبزوار ، گزینشی از آن را تقدیم حضورتان می کنم.

[divider]

بیهه یا بیهق نام قدیم سبزوار است و نیز بر ناحیه‌ای که در مغرب نیشابور واقع است اطلاق می‌شود ولی از ۶۰۰ هجری قمری سبزوار وارث شهر کهن بیهق می‌گردد.

احمد رازی صاحب هفت اقلیم می‌گوید ” تا دویست سال پیش در سبزوار میدانی بود معروف به میدان دیو سفید و می‌گفتند که درین میدان رستم با سهراب مصاف داده است”

سبزوار در زمان مغول ویران شد و در دوارن صفویه رونق گرفت و حاکم‌نشین ولایت بیهق شد.

سبزوار یکی از کانون‌های اولیه تشیع در ایران بود و از نظر طرفداری از خاندان علی (ع) و تعصب در تشیع در تاریخ ضرب‌المثل شده است.

این داستان معروف است که سلطان تکش خوارزمشاه که به سبزوار آمده بود، مردم سبزوار را تهدید کرد که چون شیعی مذهب‌اند از غضب سیاست سلطان در امان نخواهند بود؛ مردم اظهار داشتند که نه چنین است، آنان نیز مذهب اهل تسنن دارند. سلطان گفت اگر راست می‌گویید یک سبزواری بیاورید که نام یکی از خلفای سه‌گانه داشته باشد، مردم به جست و جو پرداختند و نیافتند. تنها مرد آبله‌رو کله طاس و چپ چشم و مفلوکی را پیدا کردند که اتفاقاً ابوبکر نام داشت. او را آوردند و به عنوان حجت بر سلطان عرضه کردند، سلطان خنده‌اش گرفت و گفت: همین ابوبکر شما بر تشیع شدید شما دلالت دارد.

ایلات سبزوار از طایفه بغایری هستند و سبزوار مدت‌ها دارالملک حکام معروف به سربداریه بود که در تاریخ تشیع ایران قبل از صفویه اهمیت فراوانی دارند. سر سلسله سربداریه امیر عبدالرزاق‌بن خواجه فضل‌الله باشتینی (منسوب به باشتین یکی از قرای سبزوار) است. وی در دستگاه سلطان ابوسعید پسر سلطان محمد خدابنده تقرب یافت و پس از مرگ سلطان در باشیتن قیام کرد.

علاء‌الدین محمد، وزیر خراسان را کشت و مردم قریه را جمع کرد و گفت «فتنه عظیم به پا شد و اگر مساهله کنیم، همه کشته می‌شویم. به مردی خود را بر سردار دیدن، هزار بار بهتر از آن که به نامردی کشته شدن» و نام سلسله سربداریه از همین جمله بیرون آمد. وی در ۷۲۸ سبزوار را تصرف کرد و به نام خود خطبه خواند و سلسله شیعی سربداریه را تشکیل داد و دایره نفوذ آنان گاه تا دورترین نقاط خراسان کشیده می‌شد. امیرتیمور ابتدا با اینان ساخت ولی سربداریه علیه او نیز طغیان کردند و امیرتیمور سبزوار را بر سر آنان خراب کرد و از اجساد مردم، دیوارهای ویران شده قلعه را تجدید کرد و در دو دروازه‌ی شرق و غرب از .سرهای مردم دو منار ساخت و بر روی آن مشعلی برافروخت و تا مدت‌ها این برج‌های افتخار پابرجا بود.

سربداریه در ترویج مذهب تشیع کوشش بسیار کردند. ابن‌بطوطه می‌گوید: «اینان می‌کوشند تا تسنن را بردارند و تشیع را جانشین آن سازند» یعنی سه قرن پیش از صفویه خواستند رسالتی را که صفویه به انجام رساندند، عملی سازند و توفیق نیافتند.

در اوایل جلوس شاه عباس صفوی، عبدالمومن خان ازبک که مشهد را غارت کرده و اشیای نفیس آستانه را ربود، بر سبزوار نیز حمله آورد و بنا به قول صاحب تاریخ ریاض‌السیاحه «اهلش را تماماً قتل نمود» (ص ۲۴۳).

قلعه سبزوار را امیر وجیه‌الدین مسعود سربداری بنا کرد. پایه برج‌های قلعه از آجر و باقی از خشت خام است. کوچه‌های سبزوار اغلب سنگفرش و پاکیزه است و از میان آن جو‌[ی]های سنگچین و منظم آب سه قنات معروف «عبدالرحمن»، «قصبه» و «عمیدآباد» می‌گذرد.

ارگ سبزوار در شمال شهر بر روی تپه‌ای مصنوعی ساخته شده که آثار آن هنوز برجاست.

مسجد جامع

این مسجد از بناهای سربداریه است که از قرن هشتم برجا مانده است ولی از ساختمان محراب چنین برمی‌آید که پیش از این سلسله نیز اینجا مسجد بوده است و سربداریه آن را توسعه داده‌اند؛ زیرا محراب مقصوره ابتدا به سبک اهل تسنن ساخته شده بود و بعد محراب کوچکتری در میان این محراب به سبک تشیع ساخته‌اند.

طول مسجد پنجاه قدم و عرض آن چهل قدم است. دهانه مقصوره نه متر و فرش‌انداز آن نوزده‌متر و ارتفاع ایوان در حدود هیجده متر است. این ایوان را بعدها تجدید بنا کرده‌اند.

مسجد جامع قدیم

این مسجد به نام پامنار معروف است و نزدیک مدرسه حاجی ملاهادی اسرار قرار دارد…

در شمال مسجد، مناری بسیار قدیمی برپاست به ارتفاع ۵/۱۵ متر و بالای آن کتیبه‌ای به خط کوفی به چشم می‌خورد و ایوانی متصل به این منار بوده که آثار آن هنوز پیداست و می‌رساند که اینجا مسجدی بسیار قدیمی بوده است…

هرتسفلد معتقد است که این مناره از بنای سربداریه است در حدود سال ۶۰۰ هجری.

مدرسه فصیحیه

حاجی ملاهادی سبزواری آخرین فیلسوف بزرگ تاریخ ایران در این مدرسه تدریس می‌کرده است.

مدرسه‌ی کهنه

مدرسه در زمان معزالدوله ساخته شده.

——-

گزینش شده از:

دکتر علی شریعتی. راهنمای خراسان . صفحات ۱۷۶ تا –۱۸۰

راهنمای خراسان | سال ۱۳۴۵ | اجتماعیات | ۳۶- آثار جوانی | ۴-مشهد (۱۳۴۳-۱۳۴۸) | کتبی
( کاریز : لوح چند رسانه ای مجموعه ی آثار دکتر علی شریعتی)