مصدق و ملی شدن صنعت نفت

سبزواریان – راحله فلاح: ۲۹ اسفند به‌عنوان روز ملی شدن صنعت نفت پیوندی عمیق با نام مصدق دارد که همواره در طول زندگی‌اش تشنه عدالت و آزادی بوده است. می‌توان گفت جرقه زمزمه‌های ملی شدن نفت از سال ۱۳۲۳ با درخواست روس‌ها که خواهان امتیاز نفت شمال بودند شکل گرفت.

ماجرا ازاین‌قرار بوده که دولت امتیازات نفتی در جنوب را به انگلیس اعطا می‌کند اما علیرغم تلاش دولت ایران برای مخفی نگه‌داشتن این مسئله به‌صورت گسترده در مطبوعات ایران گسترش می‌یابد. آگاهی روس‌ها از حضور شرکت‌های نفتی اروپایی در ایران و آن‌ها را به دست‌اندازی در منابع نفتی ایران تشویق کرد و هیئتی برای مذاکره وارد ایران می‌شود.

مصدق در مجلس شروع به مخالفت و سخنرانی علیه اعطای امتیاز به روس‌ها پرداخت و متذکر شد قوانین مجلس باید به نفع کشور ملت باشد نه به نفع بیگانه و در مورد موازنه سیاسی گفت این این موازنه باید منفی باشد نه مثبت. موازنه منفی یعنی به هیچ یک از خواستاران امتیازات امتیازی اعطا نشود و در مقابل موازنه مثبت یعنی اگر به دولت انگلیس امتیازی داده می‌شود نظیر همان امتیاز را به دولت شوروی اعطا کنیم. این مثل این است که مقطوع‌الیدی برای حفظ موازنه راضی شود که دست دیگرش را قطع کند.

او طرحی در مجلس تنظیم و تصویب نمود که طی آن دولت نمی‌توانست بدون رضایت مجلس راجع به امتیاز نفت با نمایندگان رسمی کشورها مذاکره کند یا قراردادی امضا نماید این موضوع سبب شهرت و محبوبیت مصدق بین مردم و نخبگان شد.

در سال ۱۳۲۶ و بعد از خاتمه یافتن مسائل آذربایجان و کردستان و تخلیه خاک ایران مسئله اعطای امتیاز به شوروی با دخالت آمریکا و انگلیس پایان یافت. در این زمان دولت انگلستان که خواهان امتیازات بیشتری بود نماینده خود را به ایران فرستاد و قرارداد الحاقی در ۱۱ ماده به امضای گلشائیان وزیر دارایی و گس نماینده شرکت نفت رسید و تقدیم مجلس شد.

در مجلس، جبهه ملی یک فراکسیون هشت‌نفره تشکیل داده بود که هدف آن مخالفت با قرارداد گس-گلشاییان بود و همچنین بر ضرورت ملی کردن صنعت نفت تأکید می‌کردند. رزم‌آرا نخست‌وزیر وقت خواهان تصویب این قرارداد در مجلس بود و به دفاع از آن پرداخت و یکی از مخالفان سرسخت طرح ملی کردن صنعت نفت به شمار می‌رفت.

بحث ملی کردن صنعت نفت تا ترور رزم‌آرا در ۱۶/۱۲/۱۳۲۹ به دست خلیل تهماسبی (از اعضای فداییان اسلام) ترور شد، ادامه داشت فردای آن روز کمیسیون مخصوص نفت اصل ملی شدن صنعت نفت را اعلام کرد و این قانون در ۲۴ اسفند در مجلس شورای ملی و در ۲۹ اسفند در مجلس سنا به تصویب و تائید رسید و صنعت نفت پس از پنجاه سال ملی شد هرچند در ادامه شاهد مسائل، مشکلات و کارشکنی‌هایی هستیم که شکوه این مقاومت و پیروزی را تلخ می‌کند اما مجال بحث نیست.

نشریه پله / دانشگاه حکیم سبزواری / سال سوم / اسفند ۹۳ / شماره ۹