پیشنهاد روزی به نام ابوالحسن بیهقی

روزنامه خراسان – سلمان ساکت: نامگذاری روزهایی در تقویم رسمی کشور به نام مفاخر و نامداران ایران زمین، سنتی است پسندیده که نه تنها بهانه ای است برای بزرگداشت آنان، که فرصتی را برای دست اندرکاران امور فرهنگی و علمی فراهم می کند تا با برگزاری سخنرانی‌ها، نشست‌ها، میزگردها و نیز، انتشار مقالات و یادداشت‌ها، موجبات شناساندن بیشتر و بهتر این بزرگان را، به ویژه برای نسل جوان، فراهم کنند.

در روزگار کنونی که هجوم فرهنگ‌های بیگانه از یک سو و فراگیر شدن فناوری‌های نوین از سوی دیگر، جوانان را تا حد زیادی از توجه به پیشینه غنی و بالنده فرهنگی خود غافل کرده است، این مهم می تواند یکی از راهکارها، برای آشتی دوباره آنان با مفاخر و نام آوران ایران باشد. بی تردید یکی از بزرگ ترین و نامدارترین دانشمندان سده ششم، در حوزه خراسان بزرگ و ناحیه بیهق، ابوالحسن، علی بن زید بیهقی بوده که به “ابن فندق” و “فرید خراسان” شهرت یافته است.

او بیش از ۸۰ کتاب در حوزه های مختلف علوم، مانند تاریخ، ادبیات، فقه، نجوم، تبارشناسی، حکمت، حدیث و …تألیف کرده است که متاسفانه، اغلب آنها در گذر زمان از بین رفته و تنها تعداد بسیار کمی به دست ما رسیده است.

از میان آثار باقی مانده از او، کتاب‌های تاریخ بیهق ، لباب الانساب ، معارج نهج البلاغه و تتمه صوان الحکمه، تصحیح و منتشر شده که هریک از آنها به تنهایی، برای بلندآوازگی فردی همچون او بسنده است. تاریخ بیهق یکی از مهم ترین تواریخ محلی است که در میان آثار هم‌ردیف خود، از جایگاهی ویژه برخوردار است .این کتاب، درباره تاریخ ناحیه بیهق و شرح حال دانشمندان، ادیبان، شاعران، سادات، خاندان‌های مشهور و رجال سیاسی و فرهنگی آن خطه است. افزون بر این، مطالبی درباره جغرافیای بیهق نیز دارد. بیهقی در این کتاب، علاوه بر مشاهدات و آگاهی‌های شخصی، از منابع تاریخی و دست اولی سود برده است که برخی از آنها به دست ما نرسیده و از بین رفته است و این خود بر اهمیت تاریخ بیهق افزوده است.

لباب الانساب، کتابی است درباره تبارشناسی خاندان‌های سادات که بیهقی آن را به خواست نقیب سادات بیهق، به رشته تحریر درآورده است .این کتاب نیز، حاوی اطلاعات یگانه و منحصر به فردی است که نمونه آن در جای دیگر یافت نمی شود. معارج نهج البلاغه شرحی است بر خطبه ها و کلمات قصار امام علی(ع )که در دو جلد نوشته شده است.

بیهقی در این کتاب بر شرح امام احمد بن محمد و خوارزمی تکیه کرده و در بیش از ۷۰ مورد از آنها نقل قول کرده است. جالب آن‌که حدود نیم سده پس از درگذشت بیهقی، قطب الدین ابوالحسن محمد بن حسین بیهقی کیذری (زنده در سال ۶۱۰هـ.ق) در شرح خود بر نهج البلاغه که حدائق الحدائق نام دارد، از کتاب بیهقی بهره برده است. تتمه صوان الحکمه شرحی است بر کتاب گرانسنگ صوان الحکمه، اثر ابوسلیمان سجستانی (م : بعد از ۳۹۱هـ.ق) که از آثار مهم در تاریخ فلسفه و حکمت به شمار می رود.

در این کتاب شرح حال ۱۱ نفر از حکما ذکر شده که اغلب آنان به نواحی خراسان و ماوراءالنهر و اطراف آن منسوبند و در دیگر متون یا از آنان یاد نشده و یا کمتر به آنها پرداخته شده است. به نظر می رسد ابوالحسن بیهقی در میان نامداران بیهق که شمار آنان اندک هم نبوده است، جایگاهی بس بلند و رفیع دارد، اما همواره زیر سایه همشهری خود، ابوالفضل بیهقی و کتاب جذاب و خواندنی او، یعنی تاریخ بیهقی، قرار گرفته است . حال آن‌که او، از نظر وسعت معلومات و شمار تالیفات و گستردگی آنها، به مراتب از همشهری خود برتر بوده و شایسته است دست کم همسنگ و همتراز ابوالفضل، به او نیز پرداخته شود.

از این رو پیشنهاد می دهم روزی در تقویم رسمی کشور به نام ابوالحسن بیهقی نامگذاری شود.اگرچه همه مورخان بر درگذشت ابوالحسن بیهقی در سال ۵۶۵ ق اتفاق نظر دارند، اما هیچ کدام، از ماه و روز آن سخنی نگفته اند. برعکس، روز، ماه و سال تولد او کاملاً معلوم است. یاقوت حموی در کتاب معجم الادباء روز تولد بیهقی را شنبه ۲۷ شعبان سال ۴۹۹ ق (یوم السبت سابع عشرین شعبان سنه تسع و تسعین اربعمائه) نوشته است. حال آنکه بیهقی، خود در تاریخ بیهق می گوید: «در سال ۵۰۰ ق در مکتب خانه درس می خوانده است» (ص ۷۷-۷۶).

بنابراین تاریخ ذکر شده در معجم الادباء نمی تواند درست باشد. سال ها پیش استاد محمد مشکوه، به این دوگانگی پی برد و بر آن شد تا مشکل را برطرف سازد. او با استفاده از جدول های تطبیقی و با تاکید بر انطباق ۲۷ شعبان با روز شنبه، سال ۴۹۳ ق را به عنوان سال تولد بیهقی مطرح کرد که از آن هنگام از سوی همه صاحب نظران پذیرفته شد.

در سال ۲۰۰۴ میلادی، دانشمند دقیق النظر عراقی، استاد یوسف الهادی، در مقدمه ترجمه عربی کتاب تاریخ بیهق، اثبات کرد که به دلایل عدیده تاریخی و با توجه به تصحیفات رخ داده در متن معجم الادباء، بیهقی در روز شنبه ۱۹ شعبان سال ۴۹۰ ق به دنیا آمده است.

جالب آنکه سال ها پیش از یوسف الهادی، استاد علامه، زنده یاد محمد قزوینی هم سال تولد بیهقی را حدود ۴۹۰ ق دانسته بود. بنابراین با توجه به مشخص بودن روز، ماه و سال تولد بیهقی، پیشنهاد می شود ۱۰ مرداد ماه هر سال (که مطابق بوده است با ۱۹ شعبان سال ۴۹۰ ق و ۳۱ جولای ۱۰۹۷ م) به عنوان «روز بزرگداشت ابوالحسن بیهقی» نامگذاری شود.