آیا مردم موافقان و مخالفان توافق را می‌شناسند

روزنامه شرق – مهدی قدیمی: سرنوشت برجام در مجلس، همچنان در تعلیق است و با گذشت بیش از دو ماه از امضای توافق وین، هنوز مردم به طور دقیق نمی‌دانند کدام نمایندگان موافق و کدام نمایندگان مخالف این توافق هستند. در مجلس کنونی ٢٨٨ نماینده حضور دارند که در خوش‌بینانه‌ترین حالت هنوز بیش از ٢٠٠ نماینده نظر خود را دراین‌باره به روشنی بیان نکرده‌اند.

این وضعیت وقتی معنایی روشن‌تر پیدا می‌کند که شرایط موجود در مجلس ایران را با شرایط کنگره آمریکا مقایسه کنیم؛ جایی که در همین مدت نام تک‌تک نمایندگان موافق و مخالف توافق و موضع‌گیری‌های آنان به طور مستمر منتشر می‌شد و حتی تغییر نظرات آنان و پیوستن برخی از مخالفان به صف موافقان نیز کاملا شفاف بود. برای نمونه در آخرین رأی‌گیری سنا که چهارشنبه هفته گذشته انجام شد، مشخص بود که «لیندسی گراهام» و «ران پاول»، دو نماینده جمهوری‌خواه، از اعلام نظر خودداری کرده‌اند.

اما در این سوی ماجرا به‌جز اسامی نمایندگان شاخص مخالف دولت نظیر زاکانی، بذرپاش، نبویان، رسایی، کوچک‌زاده، بیرانوند، کریمی‌قدوسی، کوثری، آقامحمدی، کارخانه و… همچنین چهره‌های موافق دولت نظیر ابوترابی‌فرد، تاجگردون، پزشکیان، تابش، منصوری‌آرانی، کاظم جلالی، بهروز نعمتی، پیرمؤذن و چند نفر دیگر از چهره‌های میانه‌رو، موضع اکثریت نمایندگان درباره این توافق نامشخص است.

کار از جایی جالب‌تر می‌شود که بدانیم حتی در میان افرادی که موضع کلی خود را مشخص کرده‌‌اند هم صراحتی درباره رأی نهایی‌شان به برجام دیده نمی‌شود. چنانکه ابراهیم آقامحمدی به‌عنوان یکی از مخالفان توافق هسته‌ای در پاسخ به این سؤال «شرق» که در نهایت در صورت رأی‌گیری به برجام رأی موافق خواهد داد یا مخالف، گفته بود که اگر ابهاماتش برطرف شود، به برجام رأی موافق می‌دهد.

وقتی برجام خوانده نمی‌شود

این فضای مبهم و غیرشفاف وقتی قابل‌تأمل‌تر می‌شود که روایت یکی از اعضای شورای مرکزی فراکسیون اکثریت مجلس درباره جلسه با لاریجانی را هم یک بار دیگر مرور کنیم؛ جلسه‌ای که گزارش آن در سایت‌های شفاف و خرداد و روزنامه «دنیای اقتصاد» منتشر شد و بیش از صد نماینده از فراکسیون اکثریت مجلس در آن حضور داشتند تا درباره برجام گفت‌وگو کنند.

به روایت عضو شورای مرکزی فراکسیون، در اولین جلسه فراکسیون رهروان که با حضور علی لاریجانی تشکیل شده بود، رئیس مجلس از حضار که تعداد آنها بالای صد نفر بوده سؤال می‌کند که چه کسی از این جمع متن برجام را مطالعه کرده است؟ با کمال تعجب هیچ‌یک از حضار پاسخی مثبت به سؤال علی لاریجانی نمی‌دهد.

به‌این‌ترتیب معلوم می‌شود که هیچ‌کدام از اعضا متن برجام را مطالعه نکرده‌اند. بعد از این وضعیت، علی لاریجانی توصیه می‌کند که اعضا تا جلسه بعدی حداقل مروری بر متن برجام داشته باشند تا قابلیت بررسی آن در فراکسیون وجود داشته باشد.

اما در جلسه دوم هم وقتی علی لاریجانی از حدود ١٢٠ نماینده حاضر می‌پرسد که چه کسانی در روزهای گذشته متن برجام را مطالعه کرده‌اند تا امکان آغاز کار بررسی‌ها وجود داشته باشد، باز هم هیچ‌کس جواب مثبتی نمی‌دهد و این وضعیت موجب اعتراض شدید علی لاریجانی به اعضای فراکسیون رهروان می‌شود.

این نماینده می‌گوید: «لاریجانی خطاب به حضار با لحنی گلایه‌آمیز می‌گوید چطور وقتی بعد از گذشت بیش از دو هفته از توافق هسته‌ای هنوز حتی یک نفر از شما متن برجام را نخوانده، انتظار دارید تا بررسی‌های مجلس دقیق و کارشناسی باشد؟» او همچنین می‌گوید: «با این وضعیت چطور می‌خواهید برجام را بررسی کنید؟»

عضو شورای مرکزی فراکسیون رهروان، همچنین توضیح می‌دهد که در همان جلسه تعداد زیادی از اعضا به دلیل عدم تسلط بر زبان انگلیسی در جواب لاریجانی می‌گویند امکان مطالعه متن را به دلیل انگلیسی‌بودن آن ندارند و باید متن فارسی در اختیارشان قرار بگیرد تا آن را متوجه شوند.

ابهام در برجام یا همه مواضع؟

اما آیا این اتفاق تنها درمورد موضوع بررسی برجام به وقوع پیوسته و مطالعه‌نکردن متن سند، دلیل نامشخص‌بودن نظر نمایندگان درباره این سند مهم است؟ این سؤالی است که برای یافتن پاسخش باید به سیر موضع‌گیری‌ها و اظهارنظرهای نمایندگان در سال‌های گذشته رجوع کرد. مروری گذرا بر فرازوفرودهای تحولات مجلس نشان می‌دهد که این فضای مبهم منحصر به موضوع توافق هسته‌ای نیست و در بسیاری از موارد دیگر نیز هیچ‌گاه شهروندان نمی‌دانند که نمایندگانشان درباره موضوعات مختلف، چه نظری داشته‌اند.

شاید بارزترین نمونه این ابهام و عدم شفافیت مواضع و نظرات را بتوان در بازخوانی نظرات نمایندگان در آستانه خرداد ٩٢ یافت؛ جایی که به‌جز طیف منتسب به جبهه پایداری که از جلیلی حمایت می‌کردند و بخشی از نمایندگان که حامی قالیباف بودند و چند نماینده اصلاح‌طلبی که از کاندیدای اصلاح‌طلبان به وضوح حمایت می‌کردند، هیچ نماینده دیگری حاضر به بیان نام گزینه مورد حمایت خود در انتخابات ریاست‌جمهوری ٩٢ نبود.

این عدم‌شفافیت در سایر مقاطع هم قابل ردیابی است و از جمله اینکه هنوز کسی نام ١۴۵ نماینده‌ای که رأی به عزل فرجی‌دانا داده‌‌اند را نمی‌داند و دراین‌میان‌ هم تنها نام موافقان و مخالفان شاخص او در رسانه‌ها مطرح شده است.

رأی‌گیری مخفی یا آشکار؟

جدا از مسائلی مانند حمایت از گزینه‌های انتخابات ریاست‌جمهوری که اصولا به دلیل ساختار غیرحزبی نهادهای سیاسی در ایران، نمی‌توان از نمایندگانی که به‌واقع نماینده یک گفتمان شناسنامه‌دار و مشخص نیستند، انتظار شفافیت در این دست مواضع را داشت، یکی از موانع شفاف‌سازی مواضع نمایندگان، آیین‌نامه داخلی مجلس است.

بر اساس ماده ١٢۶ این آیین‌نامه در موارد ذیل أخذ رأى مخفى با ورقه الزامى است:
١- انتخاب اعضاى هیأت‌رئیسه، حقوق‌دانان شوراى نگهبان، نمایندگان مجلس در نهادها و هیأت‌ها، مجامع و شوراها و سایر انتخابات راجع به اشخاص
٢- انتخابات داخلى شعب و کمیسیون‌ها
٣- رأى اعتماد و عدم اعتماد به وزیران و هیأت وزیران و رأى عدم‌کفایت به رئیس‌جمهور
۴- رأى نسبت به اعتبارنامه نمایندگانی که مورد اعتراض واقع شده‌اند.

هرچند درباره این موارد هم مانعی برای اظهارنظر نمایندگان در حین بررسی و قبل و بعد از جلسه رأی‌گیری وجود ندارد و آنها می‌توانند با اعلام نظر موافق یا مخالف خود به شناخت بیشتر موکلانشان نسبت به خود کمک کنند، اما تبعاتی که آشکار‌شدن این نوع رأی‌ها ممکن است ایجاد کند، باعث شده تا قانون‌گذار در این چهار مورد، حکم به مخفی‌ماندن آرا بدهد.

ولی به نظر می‌رسد این الزام در پیمانی نانوشته به سایر تصمیم‌گیری‌های نمایندگان هم تسری یافته و در سایر موارد که این الزام قانونی مبنی بر مخفی‌بودن رأی‌گیری هم وجود ندارد، اکثریت نمایندگان از ابراز نظر صریح خود امتناع می‌ورزند. این نکته‌ای است که باعث می‌شود هیچ یک از شهروندان، ندانند که درباره قوانین مختلفی که در زندگی‌شان تأثیر می‌گذارد، نمایندگان شهرشان چگونه رأی داده‌اند.

حق موکلان از نگاه قانون اساسی

این موضوع که مردم حق دارند از نظرات نمایندگان خود در مجلس، نسبت به مسائل مختلف، به وضوح باخبر باشند، موضوعی است که قانون اساسی هم آن را تایید کرده است. علاوه بر اصل‏ هشتاد و چهارم قانون اساسی که تصریح می‌کند: «هر نماینده‏ در برابر تمام‏ ملت‏ مسئول‏ است‏ و حق‏ دارد در همه‏ مسائل‏ داخلی‏ و خارجی‏ کشور اظهار نظر نماید»، در اصل ۶٧ قانون اساسی که مربوط به سوگند نمایندگان است اشاره شده که نمایندگان باید به کتاب آسمانی سوگند یاد کنند که «… در گفته‏‌ها و نوشته‏‌ها و اظهارنظرها، استقلال‏ کشور و آزادی‏ مردم‏ و تأمین‏ مصالح‏ آنها را مد نظر داشته‏ باشند».

نگاهی به این اصول به روشنی مشخص می‌کند که همه مردم برای قضاوت درباره نحوه عملکرد نمایندگان و پایبندی آنها به سوگند و تعهد نمایندگی، باید از نظرات و مواضع آنها آگاه باشند. چراکه در شرایط مبهمی نظیر آنچه که اکنون به رویه مجلس تبدیل شده، پی‌بردن به اینکه کدام نمایندگان، «مسئولیت خود در برابر تمام ملت» همچنین «رعایت مصالح مردم و استقلال و آزادی کشور» را مدنظر قرار داده‌‌اند دشوار است.

برجام به‌مثابه آزمون

با توجه به آنچه در بالا مرور شد، شاید بتوان فرصت پیش‌آمده در موضوع بررسی برجام را ظرفیتی مغتنم برای آشکارکردن رأی همه نمایندگان مجلس درباره این موضوع حساس دانست.

با توجه به اینکه آیین‌نامه داخلی مجلس هم الزامی بر مخفی‌بودن آرای نمایندگان در این نوع طرح‌ها و لوایح ندارد، شاید لازم باشد که هیأت‌رئیسه مجلس درصورت تشخیص لزوم رأی‌گیری برای برجام در صحن علنی، این رأی‌گیری را به‌صورت مخفی برگزار نکند، تا همه مردم آن‌گونه که حق دارند، از نظر و رأی همه نمایندگان درباره این موضوع آگاه شوند.

این رویکرد اگر در همه رأی‌گیری‌های مجلس درباره طرح‌ها و لوایح مختلف در دستور کار قرار گیرد، باعث روشن‌ترشدن مواضع نمایندگان مختلف برای موکلان آنها خواهد شد.