عوامل سقوط سلسله قاجار و به قدرت رسیدن رضاشاه – قسمت چهارم

سبزواریان – حسین قدرتی: پس از انحلال مجلس، روزنامه‌ها و جراید که از رشد خوبی برخوردار شده بودند بسته شدند.

نیروهای روس و انگلیس همچنان در ایران باقی ماندند و هرگونه نغمه اعتراض بر ضد اعمال خود سرانه دولت و تسلط امپریالیست‌های بیگانه در گلوی مردم شکسته شد.

با وجود مخالفت‌های ملی، دولت ایران قرارداد ۱۹۰۷ انگلیس و روس را درباره تقسیم کشور به مناطق نفوذ به رسمیت شناخت.
وابستگی‌ مالی ایران به دولت‌های انگلیس و روسیه تزاری روز به روز افزایش یافت و دولت از سال ۱۲۸۸ تا ۱۲۹۲ هـ.ش پنج فقره وام جدید خارجی گرفت. به طوری که بدهی ایران به روس و انگلیس در آغاز جنگ جهانی اول به مبلغ ۷۰۰۰ هزار لیره بالغ شد.

در آغاز جنگ، شرکت نفت ایران اهمیت فوق‌العاده داشت و سرمایه شرکت در آن زمان چهار میلیون لیره بود که نصف بیشتر آن در دست انگلیس بود. ریاست شرکت هم با دو مدیر انگلیسی بود که در کلیه امور حق «وتو» داشتند.

بر اساس موافقتنامه پوتسدام که در سال ۱۹۱۱ میلادی (۱۲۸۸ هـ.ش) بین روسیه و آلمان منعقد شد، زمینه بسیار مساعدی برای صدور کالاها و به دنبال آن نفوذ سیاسی و نظامی آلمان به ایران فراهم گردیده با اینهمه در آستانه جنگ انگلیسی‌ها بر اوضاع ایران تسلط داشتند و روسها را به علت ضعف دولت تزاری و احتیاج مالی روزافزون آن به بانک‌های انگلیس و فرانسه، نه تنها از منطقه بیطرف، بلکه از منطقه نفوذ خود آنان نیز بیرون رانده بودند.
به این ترتیب هنگامی که جنگ درگرفت، رقابت دولت‌های بزرگ امپریالیستی در کشور ایران ؟؟؟ بیشتر و شدیدتر از قبل شد.

ایران در جنگ جهانگیر اول شرکت نکرد و کابینه مستوفی‌الممالک، که هیجده روز پس از درگرفتن جنگ روی کار آمده بود، به موجب فرمان ۱۲ ذیحجه ۱۲۹۲ هـ.ش بیطرفی ایران را اعلام داشت.

نقشه ایران که در آن حوزه نفوذ روسیه (سبز)، نفوذ بریتانیا (قرمز) و منطقه بی‌طرف (زرد) مشخص شده‌است. این نقشه در کتاب اختناق ایران نوشته مورگان شوستر چاپ شده‌است.

اگر چه ایرانیان از قرارداد ۱۹۰۷ روس و انگلیس، که برای تجزیه ایران منعقد شده بود، دل پرخونی داشتند و نیز منعقد بودند که روسیه در جنگ با آلمان شکست خواهد خورد و شاید بعضی‌ همانطور می‌کردند که وقت آن فرا رسیده که با یک ضربت خود را از قید بندگی هر دو متجاوز رهایی بخشند، با اینهمه دولت ایران کاری برخلاف بیطرفی نکرد و این دولت‌های استعماری بودند که از همان آغاز جنگ بیطرفی ایران را نقض کردند و این کشور را عرصه تاخت و تاز و دسیسه‌های سیاسی قرار دادند.

چون جنگ جهانی اول درگرفت عنوان اتحاد اسلام که توسط سید جمال‌الدین اسدآبادی و یاران او شکل گرفته بود و آوازه آن از سالیان گذشته به گوش اغلب مردم ایران رسیده بود، از نو به میان آمد و این ترانه خوشایند، که با فتوای علمای شیعه مقیم عتبات و شرکت بعضی از آنان در جبهه جنگ همراه بود، انبوه ایرانیان را که از مظالم روس و انگلیس به ستوه آمده بودند با عثمانیان هم‌آواز نمود.

بازگشت آزدیخواهان
آزادیخواهان ایران، که به استانبول مهاجرت کرده بودند، بازگشتند و جمعی از آزادیخواهان آذربایجان که در تهران می‌زیستند، به وطن خود مراجعت کردند. بازگشتگان از استانبول و کردها که به نام جهاد به تاخت و تاز شوریده بودند با سپاه عثمانی، که از چند جا به خاک ایران آمده بودند، همدستی کردند و مجاهدان ایران، که پیشگام سپاهیان عثمانی بودند، در مرزهای آذربایجان و کردستان با روسها و اقلیت‌های مسیحی که با روسها همکاری می‌کردند، درگیر شدند.

نیروهای ترک و آلمان در سال ۱۲۹۲ هـ.ش به آذربایجان حمله کردند و تقریباً بی‌هیچ مقاومتی به نواحی غربی آن دست یافتند و در سال ۱۲۹۳ به تبریز رسیدند. دولت مستوفی‌الممالک هیچ تصمیم قاطعی در برابر تجاوز بیگانه نگرفت و تنها به دادن پاداشی رسمی قناعت کرد. اما پیشرفت روسها در ساری قمش ناگهان وضع ترکها را در آذربایجان تضعیف کرده سپاهیان روس در جبهه قفقاز به تعرض پرداخته نیروی عثمانی را شکست دادند و وارد تبریز شدند.

عثمانیان نه تنها از راه آذربایجان و کردستان و خوزستان بلکه از راه خانقین و قصر شیرین نیز پیش آمده بودند و ایلات کلهر و سنجابی به طرف‌داری یا دشمنی آنان خون همدیگر را می‌ریختند.

آلمانی‌ها همه نواحی جنوب و مرکز ایران را عملاً در دست داشتند و در فارس و اصفهان و کرمانشاه به گرفتن سوار و تحریک ایلات مشغول بودند و دولت‌های ایران که پیاپی می‌آمدند و می‌رفتند، نه تنها قادر نبودند تصمیم موثری جهت حفظ بی‌طرفی ایران بگیرند، حتی قدرت آن را نداشتند که دستورات خود را به انسان‌های مرکزی و جنوب ابلاغ کنند. آلمان و ترک از یک سو و انگلیس و روس از سوی دیگر، که بدون اجازه و موافقت دولت در کشور ایران زد و خورد می‌کردند، می‌کوشیدند تا با دادن رشوه و اعمال نیرنگهای سیاسی و ایجاد ناامنی جای پای خود را در این سرزمین استوار کنند و در همه این اقدامات، ایران بی‌طرف آسیب و خسارت جنگ را می‌دید و خون مردم بیگناه ریخته می‌شد. در غرب ایران نیز آلمانی‌ها که با ترکها همکاری داشتند، همدان را اشغال کرده و با ترکیه ارتباط برقرار کرده بودند.

در اواسط سال ۱۲۹۳ هـ.ش وضع آلمانی‌ها و ترک‌ها در تهران استحکام یافت و خواستند شاه جوان ایران را وادار کنند که به نفع آنان با روس و انگلیس وارد جنگ شود.
ازدیاد محبوبیت آلمانها در ایران، حملات سپاهیان ترک و آلمان در جنوب و جنبش‌های ضد انگلیس در خوزستان، انگلستان را به آن داشت تا شیوه سیاست خود را در ایران تغییر داده و به روس‌ها نزدیکتر شود. انگلیس‌ها با موافقت روس‌ها تقریباً تمام منطقه بی‌طرف را اشغال کردند و هر دو دولت از بیم عملی شدن فعالیت آلمان‌ها در سیستان و بلوچستان و استان‌های شمال شرقی ایران و امکان ورود افغانستان به جنگ، به آن شدند که نیروهای خود را در شمال شرق ایران تقویت کرده یک خط دفاعی به نام «کمربند شرقی» به وجود آورند که هدف آن جلوگیری از پیشرفت سپاه آلمان و حمل اسلحه به مرزهای شمال شرقی ایران بود.

ادامه دارد…