کاروانسرای مهر در آستانه تخریب

عکس: حسن مهری

سبزواریان.کام: در ۵۰ کیلومتری جاده سبزوار به سمت تهران کاروانسرای زیبایی وجود دارد که به رباط مهر معروف است این کارونسرا یکی از بناهای ارزشمند دوران قاجاری است که در کنار روستای مهر قرار دارد این بنا به صورت مربع ساخته شده و تقریبا از همه کاروانسراهای حوالی سبزوار سالم تر باقی مانده بطوریکه هیچ یک از آجرهای آن دست نخورده است.

مسئول حفظ و احیای دفتر میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان سبزوار در خصوص وضعیت ظاهری این کارونسرا بیان کرد: ورودی این بنا رو به جنوب باز می شود و دیوار جنوبی کاروانسرا ورودی را در میان گرفته، اضافه ورودی که به صورت دو اشکوبه ساخته شده اند و طبقه دوم غرفه های جانبی ورودی دارای سه در گاهی در انتهای غرفه، جنب ورودی و درگاه های دو طرف است که به سمت بالا باز می شود ورودی بنا که در داخل ایوان رفیعی قرار دارد بصورت دو طبقه است که طبقه دوم ورودی با شاه نشین بوسیله سه درگاهی نسبتا بلند که در بالای در کاروانسرا قرار دارد نور می گیرد.

محسن برآبادی افزود: کاروانسرای مهر به شکل چهار ایوانی و مستطیل شکل است تعداد ۲۸ اتاق در اطراف حیاط مرکزی ان ساخته شده است دالان این کاروانسرا بسیار زیبا و بصورت هشت ضلعی است و دو اتاق مستطیل شکل بطور قرینه در طرفین آن قرار دارد.روبروی دروازه ورودی شاه نشین زیبای کاروانسرا است که از یک ایوان و یک حیاط هشت ضلعی با اطاق های متعدد مربع و مستعطیل شکل ساخته شده است.

برآبادی افزود: ایوان های شرقی و غربی نسبتا بزرگ که درپشت آن اتاق های متعدد دیده می شود دارای دو اصطبل سراسری هم در این مکان است که از چهارگوشه حیاط دارای چهار در ورودی و خروجی است. در زیر ایوان شمالی کاروانسرا یک آب انبار قرار دارد که بوسیله هشت ردیف پله به پای شیر منتهی می شود. این آب انبار دارای یک قوس جناغی و راهرویی جناغی است.روی این آب انبار یک ایوان رفیع مقابل ایوان جنوبی ورودی کاروانسرا قرار گرفته است. این ایوان دارای قوس های جناغی در جلو و عقب سقف خود می باشد.در دیوارهای دو طرف ایوان دو طاق نمای کوچک در هر دیوار قرار گرفته است.

کارشناس اداره میراث فرهنگی سبزوار با بیان اینکه در معماری سنتی ما ورودی به عنوان یک المان مهم تلقی می شود گفت: ورودی در کنار سایر اجزای بنا قرار می گیرد و اتصال دهنده فضای بیرون با فضای درون و گلوگاهی است که فقط با عبور از آن می توان به فضای درون رسید. ورودی ها همیشه وارد شونده را به حیاط می رسانند و معمولاً بعد از آن باید از طریق حیاط به فضاهای دیگر رفت.

ورودی در ساده ترین شکل خود از یک سردر، مدخل و دهلیز تشکیل شده است ورودی بنا روی ضلع جنوبی قرار گرفته و دارای طاق است.

وی در ادامه گفت: از در چوبی این کارونسرای تاریخی اثر اندکی باقی مانده است یک طاق نیم دایره با ارتفاع کمتری زیر طاق جناغی اصلی ساخته شده است دلیل احداث این طاق اصلی را می توان پائین آوردن ارتفاع ورودی، زیبایی و تاثیر معماری زمان بیان کرد.

معاون اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری سبزوار اضافه کرد: در مجموع ورودی این بنا بسیار فاخر و قابل توجه است که از تزئینات آجری پوشیده شده است. ورودی اندکی پیش آمدگی نسبت به ضلع اصلی بنا دارد و در قسمت بالایی ورودی محلی جهت قرارگیری کتیبه ساخته شده که در حال حاضر فاقد کتیبه می باشد در بررسی های صورت گرفته و شواهد ظاهری گویی از ابتدا کتیبه ای در آن قرار نگرفته است.

برآبادی ادامه داد: غالباً در همه موارد فضای باز عمومی (کوچه) و فضای باز خصوصی و حیاط توسط فضای بسته ای به نام هشتی با هم ارتباط پیدا می کنند بنابراین حیاط هیچ گونه ارتباط مستقیمی با معابر اطراف ندارد بعد از عبور از ورودی کارونسرا به هشتی آن می رسیم.

فرم کلی هشتی این کاروانسرا مشابه به سایر کاروانسراها است که پس از ورودی و سر در باشکوه بیرونی با فرم کلی متقارن با محوریت شمالی – جنوبی با کمی کشیدگی در بخش فضای مرکزی و دالان و ایوان ارتباط به سایر بخش های حیاط مرکزی را امکان پذیر می کند.

کارشناس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری سبزوار بیان کرد: فضای مرکزی هشتی با گنبدی با فرم کلی بیضی پوشش گردیده و در بخش نورگیر هایی جهت تامین روشنایی فضای زیرین تعبیه شده است.

برآبادی افزود: فضاهای هشتی این کاروانسرا شامل دالان ورودی که در بخش جنوبی آن به فضای میانی (مرکزی) ارتباط می یابد و درمقابل آن راهروی ارتباطی حیاط مرکزی واقع شده در دوسوی فضای میانی فضاهایی جای گرفته که تنها ورودی آن ها به واسطه پیش فضایی است که در دو سوی آن سکوهایی تعبیه گردیده است.

 وی در رابطه با حیاط مرکزی کاروانسرای مهر گفت:حیاط عنصری ناگسستنی در معماری ایران است در معماری ایران نوع به کمال رسیده حیاط، حیاط چهار ایوانی است.

در تمامی بناها، فضای باز (حیاط) اصلی ترین قسمتی است که بیننده بعد از ورود به بنا احساس کرده و از درون حیاط فضای زندگی (اتاق ها و ایوان ها) توسط بینده مشاهده می شود.

این کارشناس مربوطه اضافه کرد: سایر فضاهای بسته به دور حیاط گردآمداند واز طریق این فضاهای باز خصوصی (حیاط) ارتباط آن ها بایکدیگر صورت می پذیرد حیاط عنصر مرکزی و اصلی فضا سازی است حیاط بین اجزای دیگر کاملاً محصور شده و نسبت به آنها نوعی مرکزیت یافته است و در واقع قلب مجموعه است شکل غالب حیاط مربع مستطیل ساخته شده در حیاط ها را می توان به نماهای اصلی و فرعی تقسیم کرد به این معنی که نماهای اصلی مربوط به شاه نشین و ایوان و نماهای فرعی مربوط به سایر فضاهاست.

وی از ایوانچه ها به عنوان دیگر عناصر تشکیل دهنده بنا یاد کرد و گفت: ایوانچه ها یا پیش ورودی حجره ها جلوی هر اتاق یا حجره ساخته شده اند که هم به عنوان بارانداز مسافرین استفاده می شده و از طرف دیگر در مواقعی که مسافران نمی خواستند در حجره ها استراحت کنند مکان مناسب و مطلوبی جهت استراحت موقتی و تجمع گروههای کوچک مورد استفاده قرار می گرفته است.

به لحاظ اینکه این کاروانسرا مانند سایر کاروانسراهای کویری جهت اقامت مسافران اتاق هایی پیرامون حیاط مرکزی دارد شش اتاق در ضلع شمالی در دو طرف ایوان شمالی شش اتاق در ضلع جنوبی در اطراف ایوان جنوبی ۸ اتاق در ضلع غربی در اطراف ایوان غربی و ۸ اتاق نیز در ضلع شرقی در اطراف ایوان شرقی دارد.

وی افزود: این اتاق ها تقریباً متحد الشکل و هم اندازه اند جلو تمام اتاق ها ایوانچه هایی وجود دارد که به شیوه دهی و باطلاق جناغی پنج دو هفت اجرا شده است لبه ایوانچه ها با آجر به صورت هره چینی اجرا شده کف پوش اتاق ها به صورت آجر فرش است کوچک بودن ابعاد این ورودی ها به دلیل جلوگیری از اتلاف انرژی و سرما و گرما است.

برآبادی اظهار کرد: در دو طرف این ورودی ها طاقچه هایی جهت گذاشتن وسایل مسافران تعبیه شده است این طاقچه ها کم عمق و دارای قوس می باشند کف اتاق ها آجر فرش و روی دیوارهای آن در همه طرف طاقچه هایی وجود داشته است این اتاق ها هر که دارای یک بخاری دیواری بوده اند

اصطبل از دیگر عناصر تشکیل دهنده کاروانسرای مهر هستند وی در این مورد بیان کرد: راهرو اصطبل ها جهت نگهداری و حفاظت از اموال کاروانیان مورد استفاده قرار می گرفت این راهروها نسبتاً بزرگ است و می توانسته به نسبت کاروانیان اموال و کالاهای زیادی را در خود جای دهد سکوهای درون اصطبل ها نیز جهت استفاده خدمتکاران و بارانداز چهارپایان مورد استفاده قرار می گرفته است. اصطبل ها به شیوه طاق و تویزه پوشش شده اند و دارای طاق نماهایی در بدنه هستند درون همه طاقنمها ها بخاری دیواری جهت تیمارکنندگان چهارپایان ساخته شده است.

وی ادامه داد: ایوان فضای نیمه بازی است که از سه طرف بسته و از یک طرف باز است پلان آن معمولاً مستطیل شکل وعموماً از سطح حیاط بالاتر است ایوان به صورت متقارن روی محور طولی و گاه عرضی واقع می شود و روی آن به سوی فضای بازی است که دارای منظره خوبی باشد.

وی ادامه داد: ایوان کاروانسرا فعالیت های گوناگونی چون فضای تجمع ساکنین، خوابگاه تابستانی، انبار موقت بارانداز، ایوان اختصاصی اتاق همجوار خود و … دارد بنابراین روشن است که عملکرد های گوناگون ایوان به ترتیب خصوصیت چندگانه بودن آن از دیگر فضاهای متمایز می کند.

این کاروانسرا دارای چهار ایوان است که ایوان های شرقی و غربی متقارن و شبیه به هم هستند این دو ایوان دارای قوس نیم دایره اند فضای ایوان ها به دو حجره اطراف آن ها مرتبط است و ایوان دیگر کاروانسرا بسیار فاخر و چشمگیر هستند ایوان جنوبی که در ورودی به حیاط مرکزی و در بسته جنوبی حیاط واقع شده است دارای قوس پنج و هفت می باشند و از ارتفاعی چشمگیری برخوردار است.

در این ایوان قراردارد که اکنون جز ورودی آن قسمت دیگری از آن نمایان و قابل دسترسی نیست البته با کاوش ها و تحقیق های انجام شده معلوم شده است که این سراب عمق و ابعاد چندانی ندارد بیشتر به حوض انبار یا محل عبور آب قنات می باشد البته صحبت دقیق در این مورد مستلزم تحقیقات و گمانه زنی متعدد است.

اتاق های بسیار و راهروهایی که فضای شاه نشین را به وجود آورده اند به گونه ای درکنار هم قرار گرفته اند که یک حیاط مرکزی کوچک را تشکیل داده اند که می توان گفت فضایی کامل و دلنشین فراهم شده است.

تخریب قسمت هایی از بنای کاروانسرای مهر

کارشناس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری سبزوار با تاکید بر اینکه عوامل طبیعی و انسانی سبب تخریب قسمت هایی از این بنای بسیار ارزشمند شهرستان شده گفت: نفوذ رطوبت بر اثر بارش باران و برف آسیب های جدی به بخشهایی از بنا وارد کرده که این آسیب ها سبب ریزش آجرهای ازاره و فروریختن پله های منتهی به حجره ها شده است ، همچنین بام بنا به دلیل عدم مرمت آن در طول سالهای گذشته در اثر نفوذ رطوبت آسیب دیده است .

برآبادی افزود: تخریب قسمت هایی از بنا به دلیل حفاریهای غیر مجاز، تردد دام و احشام و نیز نگهداری علوفه دام توسط اهالی خسارتهایی به بنا وارد کرده همچنین عبور کامیون و وسائط نقلیه سنگین از مجاورت بنا سبب آسیبهای دیگری از جمله تاثیر دود بر بدنه بیرونی و لرزش های ناشی از تردد وسائط سنگین بر طاقها و قوسهای ضلع جنوبی بنا شده است.

منبع: سبزوارنیوز