میراث شریعتی در معرض دو تهدید

مهران صولتی-دانشجوی دکتری جامعه شناسی دانشگاه علامه طباطبایی

شریعتی بی تردید مطرح ترین و تاثیر گذارترین روشنفکر ایران در دوران معاصر محسوب می شود. برهم زدن چارچوب های مرسوم اندیشگی و اعتقادی ، ارائه برداشت های رادیکال از تاریخ اسلام، زمینی کردن برخی از اساطیر مذهبی و پیشوایان دینی، در کنار نگاه انتقادی به سنت، قدرت و مدرنیته، همه و همه از رویکردی پرده بر می داشت که در ایران معاصر بی بدیل می نمود.
حجم عظیم آثار تولیدی به همراه پایان زودهنگام و تراژیک سرنوشت شریعتی هم به ماندگاری و جاودانگی هر چه بیشتر او افزود. او بعد از خود میراثی بجا گذاشت که با گذشت حدود سی و هفت سال از شهادتش همچنان بحث انگیز و مناقشه آمیز باقی مانده است .

اما میراث شریعتی به عنوان بخشی از گنجینه گران سنگ روشنفکری معاصر ، امروزه بیش از پیش در معرض دو تهدید جدی و واقعی قرار گرفته است:
نخستین تهدید برای این میراث عبارت از کالایی شدن می باشد.

کالایی شدن پدیده ای است که ذاتی سرمایه داری می باشد و با جهانی شدن این نظام به سرنوشت محتوم هر ایده یا اندیشه ای تبدیل شده است. مطابق این مفهوم سرمایه داری به مثابه تیزابی عمل می کند که قادر است رادیکال ترین ایده ها را درون خود منحل و از آن ها کالایی برای عرضه در بازار تدارک بیند.
کالایی شدن اگر چه پدیده ای نضج یافته در اوان پیدایش سرمایه داری و مدرنیسم می باشد ولی با ورود جهان به عصر پست مدرن و رشد فزاینده مصرف گرایی، از رونق افزون تری برخوردار شده است.
کافی است به سرنوشت اسطوره چپ مبارز در قرن بیستم یعنی ارنستو چه گوارا نظری بیفکنیم تا مشاهده کنیم سرمایه داری چگونه با تهی کردن آن از درون مایه و پیام اصلی اش، توانسته تصاویرش را به کالایی جذاب و فراگیر در بازارهای جهانی از جمله بر روی تی شرت ها و فنجان های قهوه مبدل سازد.
امروزه میراث شریعتی نیز در معرض چنین تهدید ناگزیری قرار گرفته است.

تصاویر، جملات زیبا، خط نوشت ها، پیامک های عاشقانه و… اکنون در زمره جذاب ترین کالاهای عرصه فرهنگی کشور محسوب می شود.
طنز تاریخ این جاست که شریعتی خود با کالایی و بازاری شدن همه ارزش های انسانی ستیزه می کرد و حال آنکه امروزه میراثش در گردونه چنین پدیده ای گرفتار آمده است.
دومین تهدید برای این میراث عبارت از شیء وارگی می باشد.

این مفهوم با گذر از آموزه های صرفا اقتصادی مارکس، نزد لوکاچ به سایر عرصه های فرهنگی تسری یافت.
شیء وارگی به طور خلاصه به پدیده ای اشاره دارد که به ایده ها شیئیت بخشیده و آن ها را طبیعی، قطعی و فرا تاریخی تلقی می کند.
یک ایده ی شیئیت یافته طوری به نظر می رسد که نه موقتی و قابل نقد بلکه طبیعی، همیشگی و فرانقد جلوه گر می شود. پاره ای از مفاهیم و برداشت های شریعتی از تاریخ اسلام همچون نقش ابوذر، مناسبات حضرت علی ( ع )، قیام عاشورا، نقش تاریخی تشیع و… از چنان قطعیتی نزد برخی تحصیل کردگان برخوردار شده است که عملا غیر قابل نقد می نماید.
طنز تاریخ این جاست که شریعتی خود به قصد مبارزه با همه ایده های سنتی شیئیت یافته وارد یک جهاد فکری تمام عیار شده بود و حال آنکه امروزه بخش عمده ای از میراثش درگیر شیء وارگی شده است.

موثرترین راهکار برای رفع یا حداقل تقلیل این دو تهدید عبارت از گذار از میراث شریعتی به شخصیت شریعتی می باشد.
در این مسیر باید از از مخالفت بنیادی شریعتی با همه کلیشه ها، قالب های فکری و هژمونی هایی که عاملیت و اراده انسانی را نادیده انگاشته و آدمی را به نوعی تکرار، درجازدن و سطحی نگری فرا می خوانند، بهره گرفت و با میراث شریعتی وارد یک گفت وگوی انتقادی شد.
دغدغه علاقه مندان شریعتی در این مسیر نیز باید نه تداوم میراث شفاهی و مکتوب او، بلکه تکثیر شخصیت پویا، ضد کلیشه ای و چارچوب گریز وی باشد.
چنین دغدغه ای باید شریعتی را به عنوان جستجوگری در مسیر شدن تعریف و اورا به مبدایی برای نقد رادیکال میراثش تبدیل نماید.
مبدایی که می تواند با گذر از شیئ وارگی و کالایی شدن آموزه هایش، پاسخگوی سوالات و دغدغه های او و ما، در مواجهه همزمان با سنت، قدرت و مدرنیته باشد .